Sci-fi in al zijn facetten

Iedereen kan zich wel wat voorstellen bij het woord “science fiction”. Ruimteschepen, planeten, ingewikkelde technologie, een dystopische samenleving, aliens, gevaarlijke experimenten. Wat mij echter de laatste tijd opviel, is dat er veel discussie is over een van de meest gekende scifi werken, met name Star Wars. Het wordt steeds vaker een ‘fantasy in space’ genoemd, snerend naar Star Wars fans dat ze dus eigenlijk niets weten van science fiction.

Naar mijn mening is dat een nogal belachelijk standpunt, want science fiction is een overkoepelende term. Het kent heel veel subgenres die elk een andere nadruk leggen en andere facetten van de wereld willen belichten. Want - om maar een voorbeeld te noemen - zowel The Hunger Games (dystopische wereld) als Ex Machina (experimenten met robots en artificiële intelligente) zijn science fiction werken - ook al zijn ze zo anders. Naast subgenres ontstaat er door dynamiek in de kunst ook overlapping met andere genres: Ex Machina is namelijk ook een psychologisch verhaal.
 
Om uit te kunnen leggen waarom star wars wel degelijk tot het sciencefictiongenre behoort, moeten we terug naar waar scifi begon: de negentiende eeuw. Dan beland je namelijk bij ‘Frankenstein or The Modern Prometheus’ van Mary Shelley. Dit boek is in feite een gothic novel (hieruit is ook het horrorgenre geëvolueerd!). Wat maakt dit een science fiction werk? Het experiment van dokter Frankenstein om zelf leven te creëren en zo god te spelen. Het boek behandelt eigenlijk vooral de vraag tot in welke mate technologie iets goeds is (tijdens de wereldoorlogen begon men pas écht geconfronteerd te worden met de slechte kanten van onze ‘vooruitgang’). Dokter Frankenstein is namelijk zodanig bezig met de vraag “Kan ik dit doen? Kan ik leven scheppen?” dat hij vergeet na te denken of hij het wel zou mogen doen. Twee eeuwen verder en uit de gotische roman is er niet zomaar een heel genre ontstaan, maar ook héél erg veel subgenres.

Een groot onderscheid dat je al snel kan maken is het verschil tussen ‘hard science fiction’ en ‘soft sience fiction’.

Hard scifi houdt zich bezig met de natuurwetenschappen. De focus ligt dus op fysica, chemie, biologie en zo verder. Anderzijds kan het ook duiden op het feit dat de auteur álle technologie in zijn/haar boek duidelijk uitwerkt volgens al bestaande theorieën. Alles wordt verklaard met wetenschap, uiteraard wel technologie die niet bestaat, maar volgens onze huidige kennis kans hebben om ooit te bestaan. Je kan je inbeelden dat zulke science fiction schrijven uitermate moeilijk kan zijn. Best veel auteurs die dit schrijven, zijn dan ook wetenschappers - je hebt nu eenmaal die kennis nodig, wil je dit goed doen!

Soft scifi is al meer naar de kanten van Frankenstein. Of het duidt erop dat de focus ligt op bijvoorbeeld economie, psychologie, politiek en zo verder. Anderzijds kan het er ook op duiden dat de auteur niet de moeite doet alle technologische zaken duidelijk te verklaren en beschrijven, omdat hij/zij meer de focus legt op de emoties, de plot, de ontwikkelingen. Daarom dus Frankenstein, dat de lezer vooral meetrekt in Frankensteins miserie.

Is ieder werk gewoon op te delen binnen deze twee onderscheidingen? Natuurlijk niet! Schrijven blijft iets dynamisch en een auteur kan er perfect voor kiezen om beide in zekere maten te combineren.
Als je echter had gehoopt dat dit alles was, dan stel ik je teleur. Er is véél meer. Zo veel dat ik onmogelijk alles kan belichten, dus ik zal bij voorbaat gewoon enkele subgenres noemen die ik zal bespreken: maatschappelijke sciencefiction, apocalyptische en post-apocalyptische scifi, steampunk en space opera.

Zonet had ik het over soft scifi en eigenlijk is maatschappelijke scifi daar slechts een specifiekere vorm van. Dit draait namelijk compleet rond de sociologische kenmerken van een toekomstige maatschappij. Algemeen bekend en berucht is 1984 van George Orwell: Big Brother en zulke dingen. Waar evolueert onze samenleving naartoe? Wat zou er gebeuren als dit... ? Of eigenlijk is onze maatschappij slechts een minder extreme versie van dit…

Apocalyptisch. Je kan je wel wat bij voorstellen: het einde van de wereld. Hoe? Dat kan van alles zijn: natuurrampen, nucleaire oorlogen, de maan die plots op de aarde afkomt (ik denk echt dat ik serieus eens zo’n film zag, lang geleden). Scifi is vooral speculeren over de toekomst, wat allemaal kan gebeuren en in apocalyptische werken wordt er dus gewoon nagedacht over hoe de wereld, zoals wij die kennen, tot een einde zou kunnen komen.
Rechtstreeks hieraan gebonden is post-apocalyptische scifi. Wat gebeurt er na zulke vreselijke ramp? Ik denk dat dit nauw verbonden is met dystopische fictie - een heel verhaal op zich. The 100, The Hunger Games, The Maze Runner zijn maar enkele YA werken die in feite post-apocalyptische scifi zijn.

Maar Steampunk is evengoed scifi. Steampunk wordt snel geassocieerd met cosplay alleen, waarom? Omdat Steampunk eigenlijk een middenweg is voor wie houdt van de mooie kleren en speciale vibe van de 19e eeuw en een technologisch geavanceerde maatschappij. Terugkerend in steampunk is dan ook heel vaak stoom - want duhu, stoom was het van het tijdens de eerste industriële revolutie. Steampunk kan zowel gesitueerd zijn in een alternatieve versie van de 19e eeuw of juist in de toekomst of in een ander heelal. Het maakt niet uit, zolang de esthetische aspecten van de 19e eeuw erin zijn, maar er ook ver geavanceerde technologie is, zit je met steampunk.

Dan komen we bij een van de meest beruchte, maar toch weinig gekende subgenres: de space opera. De naam zelf geeft al meteen weer met wat je te maken hebt: een groot, episch werk vol drama. Vooral opvallend in de muziek.

Weet je waar je dus aan moet denken?

Juist ja, Star Wars is het epitoom van de space opera.

Space opera is eigenlijk een ridder- en heldenverhaal, maar dan gesitueerd in de ruimte. Cliché tropes zoals de held die op een queeste moet om een prinses te redden (Star Wars episiode IV, much?) niet in een koninkrijk hier vandaan, maar in een sterrenstelsel hier ver vandaan. De machtsstrijden vinden nu plaats tussen planeten, niet tussen landen; een groot deel van de magie is vervangen door technologie. Ook al doet de term ‘opera’ denken dat de muziek er wat te maken heeft, is dat niet waar. In het geval van Star Wars kun je echter niet ontkennen dat de muziek wel erg veel doet denken aan een opera.
Dit maakt dan ook meteen duidelijk waarom ik het onterecht vind om Star Wars geen science fiction te noemen. Het komt inderdaad wat makkelijk over, is niet erg anders als een ridderverhaal, maar dat is ook het opzet - ridders in space.

Welnu, nu we toch bezig zijn met Star Wars (het was echt niet de bedoeling dat ik zo veel daarover ging praten, maar het is een mooie springplank naar mijn volgende punt), “the force” is volgens velen namelijk toch gewoon bewijs dat het fantasy is en géén science fiction.

Wel, mensen, er bestaat ook zoiets als science fantasy.

Het grote verschil in science fiction en fantasy ligt in hoe het “onwaarschijnlijke” verklaard wordt. Dat een personage voorwerpen kan laten bewegen, wordt in fantasy afgestempeld als een gave. In science fiction heeft hij/zij misschien een apparaat om het oor waardoor hij/zij dat kan doen. Feit blijft dat beide personages voorwerpen kunnen doen bewegen zonder aan te raken.

Science fantasy combineert elementen van beide genres uiteraard en dat zie je vooral in hetgeen hierboven. Zo is bijvoorbeeld de werking van de ruimteschepen wel compleet wetenschappelijk te verklaren, maar andere dingen (in het geval van Star Wars, the force) juist niet. Het mooie hieraan is dat je logica kunt hebben, vermengd met het iets mystiekere van fantasyelementen. Soms worden werken, waarin de technologie totaal niet verklaard wordt of gewoon te onmogelijk lijkt, ook wel gesitueerd in science fantasy. Maar wel, het belangrijkste voor mij was om de term even te kunnen belichten.

Interessante science fantasy werken, zijn ‘Dying Earth’ boeken van Jack Vance (dat trouwens ook een heel ander subgenre inleidde voor de scifi, namelijk boeken die zich specifiek afspelen aan het einde van leven op aarde) en nou, Star Trek - met The Q en zo.

Voor ik afrond wil ik nogmaals benadrukken dat er altijd over gediscussieerd kan worden tot welk genre of subgenre een boek behoort. Of dat er eigenlijk toe doet? Niet echt: ik blijf Star Wars leuk vinden of het nu fantasy of scifi is. Bovendien overlapt veel met elkaar, kunnen altijd combinaties gemaakt worden, want kunst is een dynamisch iets. En dat geldt ook voor schrijven zelf, uiteraard.

Livia