Mag literatuur racistisch of seksistisch zijn?

Eerder schreef ik een artikel over of je kunst en artiest los van elkaar kunt zien en daarin besprak ik ook hoe de ervaring van de auteur een verhaal kan veranderen en vormgeven. Ik focuste toen op de moreel grijze of zelfs zwarte kanten uit het leven van de auteur en hoe die een verhaal beïnvloeden. Natuurlijk is het logisch dat iemand die drugsverslaafd is geweest dat gevoel beter kan neerzetten (of alleszins beschrijven) dan iemand die nooit met drugs in aanraking is gekomen. Dit idee van een boek schrijven over zelf meegemaakte gebeurtenissen zien we tegenwoordig in de ownvoices boeken, waarvan een bekend voorbeeld The Hate U Give van Angie Thomas is. Een boek over racisme is dus alleen ownvoices als de auteur zelf discriminatie op basis van huidskleur kent. Zo zie je dat achtergrond van de auteur wel degelijk belangrijk kan zijn.


Het racisme en seksisme waar ik het echter over wil hebben, staat niet zo dichtbij de auteur. Mijn vraag is namelijk of racisme en seksisme als element mag worden gebruikt om een verhaal te versterken. Op het eerste oog lijkt die vraag makkelijk beantwoord. Waarschijnlijk denken velen van jullie ook nog in de trant van The Hate U Give, waar racisme ook aangekaart wordt als iets slechts. Maar wat als dat niet het geval is? Wat als het negatieve gedachten niet bagatelliseert, maar er juist op inspeelt? Mag het dan nog steeds?


Ik wil bepleiten dat dat wel zou moeten mogen, hoe dubieus het ook mag klinken. Om dit uit te leggen wil ik weer een van mijn favoriete literaire boeken als voorbeeld gebruiken, namelijk One Flew Over the Cuckoo’s Nest van Ken Kesey. Ik heb het volgens mij al eerder genoemd, maar dit boek is eind jaren ’50, begin jaren ’60 geschreven en speelt zich dus af in een periode van veel sociaalculturele veranderingen. Tegelijkertijd speelt het zich af in een wereld die zojuist een oorlog meegemaakt heeft, die nu moet kampen met de Koude Oorlog en alle proxy-oorlogen die daarbij kwamen. Het boek focust zich dan ook niet op het aankaarten van racisme, of het bestrijden van seksisme. Het draait juist om het thema van individu tegenover samenleving, voldoen aan de norm of juist tegen de norm in gaan. Bovenalles gaat het om macht. Het hebben van macht tegenover het machteloos zijn en de gevolgen die beide met zich meedragen.


Om even een korte samenvatting van het boek te geven: het speelt zich af in een mentale inrichting, waar de verteller een patiënt is. Daar heerst orde onder de ‘heerschappij’ van Nurse Ratched, totdat een nieuw binnengekomen patiënt, McMurphy de hele orde komt terroriseren. Hij is echter niet de antagonist. In tegenstelling, hij is de protagonist, degene die de patiënten komt redden van de tyrannie onder Nurse Ratched. Ratched wordt ook allerminst beschreven als vriendelijke vrouw, maar wat mijn punt over seskisme misschien wel het best weergeeft, is het feit dat ze haar vrouwelijkheid moet onderdrukken om autoriteit te hebben. Hoe minder vrouwelijke trekken ze vertoont, hoe meer macht ze heeft. Een letterlijke quote uit het boek is ook: “A mistake was made somehow in manufacturing, putting those big, womanly breasts on what would have otherwise been a perfect work, and you can see how bitter she is about it.” Dit gaat niet om haar uiterlijk. Dit gaat om haar geloofwaardigheid als leider, haar capaciteit om autoriteit te hebben. Iedere poging om haar macht te verkleinen en haar als persoon te ondermijnen, zijn gericht op haar vrouwelijkheid. Haar geslacht is wat haar beperkt en wat haar zwak maakt – en daar windt Kesey geen doekjes om. Daarbij helpt het niet dat de enige vrouwen die werkelijk ‘vrouwelijk’ beschreven worden in dit boek, prostitués zijn. Iets wat op zich niet erg is, maar toch een verdraaid beeld geeft van geslacht en zeker niet eentje waar wij het tegenwoordig mee eens zouden zijn.


Dan ben ik nog niet begonnen over racisme. De helpers van de Nurse Ratched zijn niet minder erg dan zij is. Hun huidskleur? Die is te raden aan hun naam: Black Boys. Het sterke contrast tussen zwart en wit wordt ook al in de tweede zin benadrukt. Ik ken hem niet meer helemaal uit mijn hoofd, maar het begint in ieder geval met “Black boys in white all suited up before me”. Uit de eerste zin (“they’re out there”) kan je ook direct opmaken dat hun bedoelingen niet al te best zijn. En dat zijn ze ook niet. Als bijna letterlijke slaven van de Nurse, doen ze vreselijke dingen tegenover de patiënten. Racistisch? Misschien. Mij viel direct op dat hun huidskleur altijd benadrukt wordt, zeker als ze iets slechts doen. In het leven van de verteller komt echter ook een ‘zwart’ meisje voor, maar zij wordt beschreven als ‘Negro Girl’. Toch een iets minder negatieve aanduiding, als je het mij vraagt, zeker om de connotatie die door het verhaal heen aan het woord ‘black’ wordt gegeven.


En toch vind ik het niet erg. Deze elementen, deze vormen van onderdrukking en discriminatie, voegen zoveel toe aan het verhaal, ondanks dat nooit expliciet gezegd wordt dat het slecht is, ondanks dat een tegendeel wordt bewezen van de impliciete ‘beschuldigingen’. De reden dat de Nurse en de Black Boys het hele mentale instituut tiranniseren is juist dat ze buiten dat instituut geen macht hebben. Zodra ze een stap buiten de deur zetten zijn zíj degenen zonder macht. Juist daarom zijn ze zo gepassioneerd in die macht te behouden, wat zich uit in op zijn minst gezegd wrede methodes.


Dus nee, er staat nergens letterlijk in het boek dat vrouwen niet mannelijk hoeven te zijn om goed leiderschap te kunnen vertonen. Er staat nergens letterlijk in het boek dat het feit dat de Nurse’s helpers zwart zijn in principe niet van belang is. Waarom? Omdat het juist wél van belang is. Niet voor een boek met als hoofdthema discriminatie, maar voor een boek met als hoofdthema macht. En de keuze voor racistische en seksistische elementen komt dus ook niet direct van een plek dat probleem op zich te versterken, maar om zijn idee over macht en machtsmisbruik te versterken. Als je een beetje tussen de lijntjes leest, kan je ook zien waar deze keuzes vandaan komen. Dan kan je zien dat de helpers niet zwart zijn omdat dat in Keseys beleefwereld zo was, maar omdat het in de wereld om hem heen zo was en hij juist die machtloosheid wilde aankaarten door middel daarvan. Misschien lijkt hij daarmee stereotypes te versterken, maar door het zo te lezen, mis je het punt van het boek.


Alleszins wil ik wel nog even zeggen dat iedereen natuurlijk andere interpretaties heeft van boeken. Dat is het mooie ervan. Zelf vind ik echter dat racisme en seksisme soms op slechte manieren gebruikt mogen worden, juist omdat ze een boek zoveel sterker maken. Ik weet nog dat iemand mij ooit vroeg waarom ik een nieuwe seksistische wereld zou creëren voor mijn eigen fantasie-verhaal als er al zoveel seksisme in de wereld zit. Nou, juist daarom. Ik wil dat mijn boeken – net als die van Kesey – een bepaalde boodschap met zich meedragen, een bepaalde schets van een maatschappij die niet perfect is en waar ik verbetering in wil brengen. Ik wil echter ook niet letterlijk voorkauwen wat goed is en wat slecht. Soms moet je erop vertrouwen dat de lezer slim genoeg is om daar zelf achter te komen. Controversiele onderwerpen zijn daar het perfecte middel voor.

Lea

​