De kostbaarheid van de Brontës

Jane Eyre en Woeste Hoogten - beruchte titels. De meesten hebben wel eens van ze gehoord, een groot deel heeft deze boeken ook gewoon gelezen. Vaak simpelweg vrijwillig, even vaak verplicht vanuit school of dergelijke. Het is vast omwille van dit laatste dat deze boeken vaak bestempeld worden als “ouderwets”, “moeilijk”, “saai” en “irrelevant”. Dat gebeurt er nu eenmaal wanneer je iemand die geen interesse heeft in een boek tóch verplicht het te lezen. De laatste tijd meen ik bovenstaande drie woorden vaker tegen te komen wanneer er niet enkel over de drie Brontëzussen, maar alle klassieke werken gesproken wordt. In dit artikel wil ik aantonen dat oude werken, en dus in het specifiek de werken van de Brontës niet zomaar saai hoeven te zijn en zeker nog een boodschap hebben ruim twee eeuwen na publicatiedatum.

Om te beginnen besef ik dat ik tot nu toe enkel twee werken van twee zussen heb vermeld. Dat is simpelweg omdat deze werken het bekendst zijn. Jane Eyre is het meest gekend van alle Brontë-boeken.  Het is geschreven door Charlotte Brontë, de oudste van de drie zussen, en vertelt - zoals de meesten wel weten? - een romantisch verhaal, in licht-gothic sfeer over het leven van een gouvernante. Dit verhaal is door de tijd heen een eigen leven gaan leiden met meerdere verfilmingen, hertellingen en talloze boeken die hier inspiratie uit haalden. Waarom dit is kunnen gebeuren, zal later nog wel duidelijk worden.

Wuthering Heights (NL: Woeste Hoogten) is dan weer het befaamde werk van Emily Brontë, de middelste zus. Dit werk wordt dikwijls verkeerdelijk afgebeeld als een romantisch verhaal over de tragische liefde tussen een zigeunerjongen en een rijkeluisdochter. Wuthering Heights is echter vooral een verhaal over haat en wrok die meerdere generaties treft. (Voor de geïnteresseerden, Emily schreef véél liever poëzie, maar schreef deze roman omdat poëzie niet verkocht, ze het idee toch had en hun familie geld nodig had. Haar poëzie is zeker even fascinerend!)

Anne Brontë, de jongste zus, is het minst bekend, al doet ze zeker niet onder aan haar zussen. Haar meest bekende werk van is The Tenant of Wildfell Hall (NL: De huurster van Wildfell Hall). Dit is een verhaal over een jonge vrouw die met haar zoontje haar gewelddadige echtgenoot ontvlucht. Ze doet zich voor als een weduwe en probeert zo onafhankelijk van een man haar zoontje op te voeden.

Welnu, de context is er. Al iets belangrijks wat Jane Eyre, Wuthering Heights en The Tenant of Wildfell Hall zo uitzonderlijk maakt, is hoe oprecht hun werelden worden afgebeeld. Wat men niet mag vergeten is dat deze boeken uitkwamen toen de romantiek - als culturele stroming - groots was. Deze drie boeken bevatten zeker gewoon nog romantische kenmerken, maar wat opvallend is, is hoe onderwerpen zoals de vreselijke situaties in meisjesinternaten (Jane Eyre), mishandeling (Wuthering Heights (verduidelijk: Heathcliff naar Hareton)) en de zware consequenties van alcoholisme (The Tenant of Wildfell Hall) worden weergegeven. Punt blijft dat deze boeken romantisch blijven, maar er zit altijd een wringend, duister en heel oprecht toontje in.

Vooral dat laatste wil ik belichten: in de negentiende eeuw werd overdadig alcoholgebruik veel minder afgewezen als nu. En als je je nu al bedenkt dat men er tegenwoordig nog steeds mild tegenover is (alcohol is veel gevaarlijker dan men doet geloven en dat weten mensen best wel, maar het kan hen niet schelen). Wijn werd aan kinderen gegeven als medicijn, bijvoorbeeld, en het was op veel jongere leeftijd dan nu normaal om geregeld alcohol te drinken. De Brontës hadden echter een broer verslaafd aan opium en alcohol - zij kenden de vreselijke gevolgen. Anne besloot dit weer te geven in een boek en dat veroorzaakte best wat commotie.

Oprechtheid en kritisch is dus één punt.

De representatie van vrouwen een tweede.

Jane Eyre is een werk van emancipatie en feminisme. Ik kan aannemen dat velen denken: “Een jonge vrouw die uiteindelijk trouwt met haar werkgever? Wat is daar emanciperend aan?” Als je meer in detail gaat kijken, weet ik zeker dat menig criticus zal afkomen met zinnen en paragrafen om aan te tonen dat dit boek niet feministisch is.

Maar zoals iedere goede criticus weet, horen oude boeken, klassiekers geplaatst te worden in hun context om ze correct te begrijpen. Jane Eyre werd geschreven door een vrouw in een periode waarin mannen de literatuurwereld domineerden. En niet zomaar domineerden. Erg domineerden. Vrouwen waren in die literatuur dan ook vooral degene die gered moesten worden, die zichzelf ruïneerden met hun ondoordachte daden, of zodanig perfect waren dat je ervan moest kotsen.

Charlotte Brontë gaf, als een van de weinige vrouwelijke auteurs in die periode, vrouwen een heldin die zelfstandig was, die volhield aan haar eigen waarden en gelijkheid zo belangrijk achtte dat ze weigerde te trouwen met haar rijke werkgever tot zijzelf onafhankelijk van hem kon leven en dus zo wist dat ze op gelijke voet stonden. Ze toonde vrouwen in een maatschappij waarin vrouwen zich ondergeschikt voelden aan mannen het idee, het besef dat ze hun eigen persoon waren. En dat niets zo belangrijk was in een relatie, in een huwelijk als gelijkheid.

Ik kan een artikel apart schrijven over Jane Eyre als een feministisch werk dat vrouwen afbeeldt als ménsen, zoals hoort, zoals zoveel schrijvers tegenwoordig nog niet kunnen doen: van de mooie vriendschap met Helen tot Janes ingetogenheid en soberheid - wat zo in contrast staat met het idee van ‘sterke vrouwen’ tegenwoordig.

Wutherhing Heights draait niet rond een vrouw in specifiek, draait ook niet rond 1 personage in het specifiek als je het mij vraagt. (Je kan discussiëren dat het gewoon Heathcliffs verhaal is, maar ik vind het toch véél meer dan gewoon dat.) Eigenlijk slaagt dit boek in het algemeen er gewoon in om mensen heel duidelijk en realistisch neer te zetten, maar ik wil toch even bemerken dat ook de vrouwelijke personages zo realistisch zijn - Nelly, Catherine, Cathy, Isabella. Je begrijpt ze, ook al doen ze zulke impulsieve en dwaze dingen, je ziet vanwaar ze komen. Wuthering Heights blijft echter wel erg anders dan de andere Brontë-werken.

The Tenant of Wildfell Hall wordt dikwijls vergeten in conversaties over de Brontës. Het zegt misschien al wat dat ik het telkens als laatste vermeld. Maar eigenlijk doe ik dit meer zodat het jullie beter bij blijft. Dit boek is namelijk, als je het mij vraagt, een toppunt voor emancipatie. Context, herinner je nog? We zitten in 19e eeuws Engeland waar een ongetrouwde vrouw niet veel voorstelt, waar in het huwelijk de man het naar het zeggen heeft. Toch besluit in dit boek een vrouw om met haar zoontje haar man te verlaten. Zo breekt ze niet enkel haar huwelijksbeloften (o drama) maar ook de grote standaarden van die maatschappij. Het maakt niet uit wat de man doen: je gaat niet zomaar weg. Zelfs niet als hij je slaagt, verkracht en je zoontje vulgair gedrag leert. In deze maatschappij blijf je dan zitten. Toch vertrekt Helen, verruilt ze haar landhuis voor een schamel huisje en doet ze alles wat ze kan om haar zoontje juist op te voeden.

Dit boek, zoals ik al zei, veroorzaakte commotie door de standpunten over alcoholgebruik. Maar zeker tienmaal zoveel commotie omdat Helen haar man verlaat wanneer hij zich gedraagt als een klootzak. Vrouwen werden gewaarschuwd om het niet te lezen, het was immoreel, etc. zulke dingen. Heel tof allemaal.

Ik kan begrijpen dat een lezer tegenwoordig niet beseft hoe “groots” dit onderwerp destijds was. Scheidingen komen we nu toch vaker tegen dan we willen en, ach, iedereen weet wel dat een gewelddadige man iemand is die je beter kwijt dan rijk bent. Maar in die tijd was het uiterst ongewoon en zeker dat een vrouw het schreef - al ontdekte men dit pas veel jaar later: de Brontës schreven onder pseudoniemen en men had het idee dat ze mannen waren. Bovendien geloof ik in het algemeen met hart en ziel dat de onafhankelijkheid, de vastberadenheid van Helen iets is wat zeer veel vrouwelijke personages in moderne literatuur missen.

Maar tenslotte, zijn de boeken van de Brontës moeilijk? Dat is ook compleet afhankelijk van persoon tot persoon. Het is een kwestie van smaak en ik denk ook van gewoonte. Ik denk echter dat in het geval van deze boeken (en de meeste klassiekers) heel snel naar het woord moeilijk gegrepen wordt. Dit hoor ik vooral van mensen die de werken van de Brontës nooit vast hebben gehad. Hiermee wil ik niet ontkrachten dat moeilijk een ongeldige mening is of wat dan ook - alle meningen zijn geldig en tellen mee - maar ik denk wel dat er een gigantisch vooroordeel bestaat over de moeilijkheid van oudere boeken. Zou dat kunnen?

Ik zou op dit laatste denk ik wel verder in kunnen gaan, maar ik laat jullie er liever zelf over nadenken.

Mijn besluit blijft echter wel dat, hoe vaak sommigen dit ook willen ondermijnen of afkraken, de boeken van de Brontës kostbaar zijn tot op de dag van vandaag.

Livia